เวียงกุมกาม หนึ่งในสถานที่ท่องเที่ยวสำคัญ ที่เป็นส่วนหนึ่งในหน้าประวัติศาสตร์เมืองเชียงใหม่ อันมีมาแต่ในสมัยอดีต และที่นี้มันคือ อดีตเมืองหลวง ก่อนพญามังรายจะทำการเปลี่ยนใจ โยกย้ายมาตั้งรกรากใหม่เป็นตัวเมืองเชียงใหม่ใกล้เชิงดอยสุเทพและติดแม่น้ำปิง
เหตุผลอันสำคัญที่ทำให้ต้องย้ายมาเชียงใหม่ ก็เพราะเชียงใหม่มีลักษณะภูมิศาสตร์ที่เหมาะกว่าเวียงกุมกาม กล่าวคือตัวเวียงเป็นรูปสี่เหลี่ยมตั้งอยู่ ระหว่าง เชิงดอยสุเทพและแม่น้ำปิง ที่ตั้งลาดเทจากทิศตะวันตกไปทิศตะวันออก ลักษณะชัยภูมิ ของการตั้งเวียงเชียงใหม่ ตรงกับจารีตเดิมของชาวไทยยวนที่ชอบตั้งคือให้ภูเขาอยู่ทาง ทิศตะวันตกของเวียง (หันหลังให้เขา) หนหน้าเขาน้ำ ลักษณะเช่นนี้จะทำให้ สายน้ำจากดอยสุเทพไหลลงมาหล่อเลี้ยงตัวเมืองเชียงใหม่ตลอดเวลาและในปัจจุบันหากเปรียบเทียบ ลักษณะทางกายภาพ ระหว่างเวียงกุมกามและเมืองเชียงใหม่จะพบว่าเวียงกุมกามมีข้อด้อยกว่าเชียงใหม่อย่างชัดเจน
อีกอย่างหนึ่งที่จะกล่าวก็คือ เวียงกุมกาม ตั้งอยู่ในบริเวณลุ่มต่ำ เป็นไปได้ว่าหลังจากสร้างเวียงกุมกาม แล้วประมาณ 2 – 3 ปี ก็เริ่มเห็นข้อบกพร่องในจุดนี้ของ ครั้นเมื่อพบที่ตั้งของเชียงใหม่อันเหมาะสมกว่า จึงย้ายมาสร้างในที่แห่งใหม่และการย้ายมาสร้างเชียงใหม่ไม่ใช่ เพราะเวียงกุมกามถูกน้ำท่วมใหญ่ แล้วจึงย้ายมาสร้างเวียงเชียงใหม่ ทั้งนี้ในหลักฐานทางธรณีวิทยาบ่งชัดว่า เวียงกุมกามถูกน้ำท่วมเพียงครั้งเดียว และวัดวาอารามก็จมอยู่ใต้ดินทราย จนสุดท้ายกลายเป็นเมืองร้างไปในที่สุด
จนกระทั่งในปี พ.ศ. 2527 เรื่องราวของเวียงกุมกามก็เริ่มเป็นที่สนใจของนักวิชาการ และประชาชนทั่วไป ทำให้หน่วยศิลปากรที่ 4 ขุดแต่งบูรณะวัดร้าง (ขุดแต่งวิหารกานโถม ณ วัดช้างค้ำ) และบริเวณโดยรอบเวียงกุมกามอย่างต่อเนื่องจนถึง พ.ศ. 2545 ปัจจุบันเวียงกุมกามก็ได้รับการพัฒนาให้กลายเป็นสถานที่ท่องเที่ยวแห่งหนึ่งของเมืองเชียงใหม่ เพราะเห็นว่าเวียงกุมกามมีความสมบูรณ์ และเป็นแหล่งความรู้การศึกษาในแบบของเรื่องราวทางสถาปัตยกรรมและ ศิลปกรรมตลอดจนวัฒนธรรมล้านาต่าง ๆ โดยศูนย์กลางของการนำเที่ยวชมโบราณสถานต่างๆ ในเขตเวียงกุมกามอยู่ที่วัดช้างค้ำ
จากการสำรวจพบว่ามีสถานที่สำคัญอยู่มากกว่า 40 แห่ง ทั้งที่เป็น ซากโบราณสถาน และเป็นวัดที่มีพระสงฆ์โบราณซึ่งหลักๆก็ได้แก่ วัดเจดีย์เหลี่ยม วัดช้างค้ำและซากเจดีย์วัดกุมกาม วัดน้อย วัดปู่เปี้ย วัดธาตุขาว วัดอีค่าง ซึ่งรูปแบบทางศิลปกรรมและสถาปัตยกรรมนี้ มีทั้งแบบรุ่นเก่าและสมัยเชียงใหม่ รุ่งเรืองปะปนกันไป
สิ่งหนึ่งที่สำคัญสำหรับการศึกษาประวัติศาสตร์ชุมชนเมืองโบราณแห่งนี้ ก็คือการศึกษาร่องรอยทางน้ำเก่าด้วย ทั้งนี้จะทำให้เราได้ทราบถึงการตั้งถิ่นฐาน และความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นในสมัยนั้น
สำหรับคนที่สนใจจะมาเที่ยวเวียงกุมกาม เพื่อเรียนรู้ประวัติศาสตร์ต่างๆ ก็สามารถมากันได้ทุกวัน โดยเวียงกุมกามตั้งอยู่ในพื้นที่ตำบลท่าวังตาล อำเภอสารภี จังหวัดเชียงใหม่ ห่างจากตัวเมืองไปทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ ประมาณ 5 กิโลเมตร และขอแนะนำว่ามาเที่ยวที่นี้ ควรจะใช้เวลาอย่างน้อยๆ เลยก็คือ 1 วันเต็มๆ ครับ น่าจะพอเหมาะพอดี สำหรับการเที่ยวชมวัดวาอาราม และโบราณสถานต่างๆ
ใครอยากอ่านเรื่องราวรายละเอียดเพิ่มเติมของสถานที่สำคัญแต่ละแห่งในเวียงกุมกาม ก็สามารถคลิกเข้าไปหาอ่านได้ในหมวดวัดเชียงใหม่ในเว็บครับ เรื่องไหนที่ผมลงไว้ จะมีชื่อเรื่องต่อท้ายอยู่ว่า @เวียงกุมกาม ซึ่งเนื้อหาทั้งหมดก็จะทยอยมาให้อ่านกันแบบเรื่อยๆ เรียงๆ ครับ
สุดท้ายนี้ขอให้ทุกท่านสนุกไปกับการเที่ยวเวียงกุมกาม อดีตเมืองหลวงที่แฝงไปด้วยความงามทางศิลปะและสถาปัตยกรรมล้านนาในอดีต ที่คุณไม่ควรพลาดในการแวะไปเยี่ยมชมเป็นอย่างยิ่งครับกระผม